Sfuei Mensîl Furlan Indipendent
Archivi de Patrie

LADINIE. Abilitât che no je dome tes mans

............

A jerin une volte il marangon, il mosaicist, il tiessidôr. A jerin la pazience e la cure de lavorazion, a jerin i mestris di buteghe che a tramandavin il mistîr ai zovins cun estri, fantasie e sapience. Chest al jere une volte. E cumò, ce restial di chel mont? I ladins a àn conservât fin vuê chês tradizions preziosis e nus puartin intune realtât dulà che la manualitât frescje, la creativitât vivarose, la costance tal doprâ mans, cjâf e cûr a son ancjemò di cjase.
TES VALADIS DOLOMITANIS_ L’artesanât artistic tes valadis ladinis al tache a disvilupâsi ae fin dal Sietcent e ogni val e mostre une produzion specifiche.
In Val di Fasse e jere vignude a flôr soredut la figure dai “pitores”, ven a stâi i decoradôrs di mobilie in len e di “stues” (i tinei). Ancje la produzion di mascaris di len (clamadis “faceres”) e veve un rûl impuartant, tant al è che fintremai in dì di vuê a vegnin realizâts e vendûts, in mût particolâr in timp di Carnevâl, doi modei di mascaris: la “faceres da bel” e la “faceres da burt”, di meti intor o di picjâ sul mûr.
Tal Fodom si jere pandude soredut la lavorazion dal fier batût, stant che lis minieris dal Fursil a jerin li dongje.
In Val Badie, la realizazion des arcjis (cun ornaments rinassimentâi e cun decorazions di un colôr sôl in rilêf) e à rapresentât a lunc la ativitât artesanâl plui svilupade in cheste valade.
Cortine Dimpieç e jere cognossude pe decorazion in filigrane di arint, nassude par vie dal inflùs di oresins venezians, e e jere stade vierte fintremai une scuele di art in chest cjamp (preseade pe imitazion des rosis, massime stelis alpinis). Purtrop, dopo la prime vuere mondiâl la produzion no rivà a tignî bot.
La Val Gardene e reste ancjemò vuê famose in dut il mont pes sculturis in len. Ca la art dal intai e nas ator dal Cinccent tant che passetimp tai Inviers frêts; tal Sietcent e devente un mût par integrâ la puare economie agricule dal puest. Tal Sietcent si zontin ancje la piture e la doradure des oparis e lis primis realizazions di “chena” (zuiatui in len). In curt, i prodots a forin vendûts – ancje su incarghe – in dute Europe. E nassè cussì la figure dal vendidôr ambulant che al leve di paîs in paîs, praticant il “jì sun la stieres”, ven a stâi “lâ a vore tes cjasis”. Ve alore la emigrazion de Val Gardene e il disvilup dal cumierç e dai contats cun tantis nazions che a influençarin i sogjets des sculturis. Tal Votcent, la fondazion des scuelis par scultôrs e fo un pas impuartant par fissâ regulis di estetiche. In dì di vuê, in Val Gardene si cjatin ancjemò buteghis che a burissin fûr oparis profanis e sacris (nativitâts, pilis, agnui) e tocs di mobilie come taulis, cjadreis, spielis.
TAI GRISONS_ In Svuizare, la art popolâr e l’artesanât locâl che za a esistevin te ete di Mieç (soredut a Coira, cu lis corporazions di cjaliârs, tiessidôrs, sartôrs, pitôrs, vedreârs) ma che a jerin daûr a pierdisi, a son stâts salvâts tal Votcent par volê di diviers circui culturâi, in reazion ai cambiaments sociâi e al pandisi des industriis. Ve alore il recupar de lavorazion dal len (par fâ scunis, zuiatui, imprescj di cusine, orlois), de piere (famôs il spolert in lastre di piere di pile, clamât “Tavetscheröfen”), dai minerâi, de ceramiche, la tiessidure e il ricam soredut tai Grisons.
IN FRIÛL_ Lis ativitâts artesanâls principâls in Friûl a son ancjemò vuê tal setôr dai mosaics (a Spilimberc), dal fier batût, de tiessidure (specie in Cjargne, cun tavaiis, tendis, cuviertis, covertôrs e scarpets fats di vilût a rosis), dal len (cu la produzion di mascaris che a rapresentin figuris dal bosc come il Vencul e l’Orcul, tocs pe mobilie, sedonârs, grepiis, codârs, cossis, sculturis sacris), de ceramiche e dal modon (fogolârs e spolerts, par esempli), e dal aur (innomenadis lis crôs de oresinarie celtiche e lis fibulis, i braçâi e i pendacui di ispirazion langobarde). ■
Ilarie Colùs

Comunicât / Cungjò, Aureli. Nus lasse un grant omp, Aureli Argemì, che si è batût pai dirits dal popul catalan e par chei di ducj i popui minorizâts. Il comunicât in lenghe catalane e furlane.

Dree Venier
BARCELONA Aureli Argemí, fundador i president emèrit del Centre Internacional Escarré per a les Minories Ètniques i les Nacions (CIEMEN), ha mort aquest dilluns als 88 anys, segons ha informat l’entitat en un comunicat. Nascut a Sabadell el 1936 i llicenciat en teologia a Roma i París, va ser monjo de Montserrat, va formar part […] lei di plui +

L'EDITORIAL / Preâ par furlan al è onôr e no pecjât

Walter Tomada
Jo no jeri ancjemò nassût cuant che pre Checo Placerean al tacave a voltâ il Messâl par furlan. A son passâts passe 50 agns e i furlans no àn ancjemò plen dirit, pe Glesie di Rome, a preâ inte lôr lenghe. La Conference Episcopâl dai Talians e à mancjât, ancjemò une volte, di fâ bon […] lei di plui +

Gnovis / Acuile sportive furlane

Redazion
Joibe di sere aes 6 intal Salon dal Popul dal Palaç da Comun di Udin si tignarà la cerimonie di consegne de prime edizion dal premi ACUILE SPORTIVE FURLANE, un gnûf ricognossiment che al met dongje il valôr dai risultâts sportîfs ae cussience identitarie che i campions furlans di ogni sport a son bogns di […] lei di plui +