Sfuei Mensîl Furlan Indipendent
Archivi de Patrie

ATUALITÂT – I Furlans de Transiberiane

............

«Cjatâsi a miârs di km dal Friûl, cun 7 oris di fûs orari rispiet a cjase e jessi sentâts in taule cuntune siore dissendente di chei furlans partît tra la fin dal 800 e i prins dal 900 pe costruzion de Transiberiane e sintîle a fevelâ rus e furlan e je stade une emozion uniche» i lusin i voi a Agnul Floramo, docent e storic, a pene rientrât de Siberie dulà che a Setembar si è davuelte une cunvigne internazionale inmaneade de Universitât di Irkustk cu la poie de fondazion Cassamarca di Trevîs e di Ente Friuli nel Mondo.
Chê esperience e à vût la finalitât di tirâ vie un pôc di chel “polvar de dismentie” suntune des pagjinis di storie de emigrazion furlane tra lis mancul cognossudis dal nestri “libri de diaspore”.
I centenârs di furlans che a partirin di Montenârs, Osôf, Forgjarie, Clauzêt, Padris, Vît, Trasaghis, Maian, Dartigne, famôs pe lôr abilitât te lavorazion de piere e tal mistîr des costruzions, a rivarin in Siberie pe realizazion de ferade Transiberiane, o come che si clamave in chê volte Velikij Sibirskij Put’, ven a stâi la Grande Vie Siberiane.
FURLANS IN SIBERIE_ Napoleon Locandin al rivave di Pradis. Une dì, intant che al traviersave cu la slite la croste inglaçade dal lâc Bajkal, al è colât intun sclapon de glace. Si è salvât cun fature, cjatât ripâr te taighe, dulà che al impiât un fûc sorevivint a temperaduris di 50° sot zero e rimpinantsi sù pai lens par evitâ i dincj dai lôfs che sul crichedì a passavin pe plane siberiane. Un altri, Domeni Indri di Rope di Clauzêt, al jere un scalpelin cussì brâf che une dì al à regalât al so superiôr doi piruç di piere verde dai Urâi, dopo vêju passâts cuntun vêl di cere par lustrâju un tic. E jerin cussì ben fatis che l’inzegnîr si è spacât un dint provant a cjerçânt une. Vuê chei piruçs a son metûts in mostre tal museu de ferade di Cheljabinsk. A son dome 2 dai tancj nons che nissun al à scrit tai libris di storie o che nissun plui si vise te celebrazions uficiâl, ma ce che a àn rivât a costruî che vuê e travierse la stepe, lis monts, la taighe, la glace, colegant Moscje cun Vladivostok, al reste un monument straordinari de fadie dal om.
LA PLUI GRANDE FERADE DAL MONT_ Da la Russie europeane al ocean Pacific, passant tra 2 continents, cun 9.288,2 km e di chescj cirche 7.000 a costituissin la efetive part transiberiane di Celiabinsk (sot dai Urâi) fint a Vladivostok traviers 8 fûs oraris: cheste in struc la fotografie di une des plui grandis oparis mai costruidis dal om e dulà che i furlans a forin clamâts pe lôr abilitât te lavorazion de piere, vignint impleâts tant che minadôrs, scalpelins, muradôrs e carpentîrs. Parcè che e je vere che la Russie e je une grande plane, inglaçade par diviers mês vie pal an, ma dopo de cerimonie di inauguazion ai 31 di Mai dal 1891 cu la presince dal princip Nicolau (che al sarès deventât il Zar Nicolau II), i vêrs problemis a rivarin cuant che lis maestrancis russis si cjatarin di front la dificoltât de costruzion di puints e lis problematichis dadis des zonis di mont dal lâc Bajkal.
I CANTÎRS DAI FURLANS_ A lavorarin in particolâr tra Irkutsk e Chuta, dulà che lis oparis murariis a jerin tantis e imponentis, cun galariis, ancje di passe 3 km, e cirche 30 puints. A finirin la grande curve dal Bajkal tal 1905, cuant che aromai il servizi su dut il percors de transiberiane al jere scomençât za ai 14 di Lui dal 1903. Ma i forescj za dal 1904 a tacavin a dispierdisi par vie che e jere scomençade la vuere russe-gjaponese. I furlans a cirivin di rivâ a Vladivostok par imbarcjâsi e tornâ in Patrie o a restarin a vivi a Irkutsk o in altris citâts sul lâc Bajkal. Tancj di lôr, dopo vê fat rivâ feminis e fruts che a jerin partîts di Glemone rivant in Siberie dopo passe 40 dîs di viaç, si jerin integrâts in passe 30 agns tes comunitâts locâls e dispès a vevin gambiât il non furlan cul non rus, come il fotograf Zuan Minisini che al jere cognossût a Irkutsk tant che Ivan Osipovic. Cui che invezit al veve mantignût il passepuart talian, tal 1937 al scugnì patî la persecuzion dal regjim sovietic che al parà vie feminis e fruts e al condanà a muart i oms cu la acuse di spionaç.
Christian Romanini

L'EDITORIAL / Preâ par furlan al è onôr e no pecjât

Walter Tomada
Jo no jeri ancjemò nassût cuant che pre Checo Placerean al tacave a voltâ il Messâl par furlan. A son passâts passe 50 agns e i furlans no àn ancjemò plen dirit, pe Glesie di Rome, a preâ inte lôr lenghe. La Conference Episcopâl dai Talians e à mancjât, ancjemò une volte, di fâ bon […] lei di plui +

Gnovis / Acuile sportive furlane

Redazion
Joibe di sere aes 6 intal Salon dal Popul dal Palaç da Comun di Udin si tignarà la cerimonie di consegne de prime edizion dal premi ACUILE SPORTIVE FURLANE, un gnûf ricognossiment che al met dongje il valôr dai risultâts sportîfs ae cussience identitarie che i campions furlans di ogni sport a son bogns di […] lei di plui +